ΧΡΩΜΑΤΑ ΤΟΥ ΦΘΙΝΟΠΩΡΟΥ

Φεύγουν πια τα χελιδόνια

Κρύωσε ο καιρός.

Πέφτουν φύλλα από τα κλωνιά.

Στο χαντάκι μαζεύτηκαν

κίτρινος σωρός.

Απόσπασμα από το ποίημα του Στέλιου Σπεράντζα «Φθινόπωρο»

Ο Στέλιος Σπεράντζας, με το ποίημα του, δίνει μία πολύ ρεαλιστική εικόνα του ελληνικού φθινοπώρου.

Γιατί, βέβαια, κατά τη διάρκεια αυτής της περιόδου δεν  είναι ίδιος ο καιρός σε όλο τον κόσμο και, επομένως, η φύση δεν έχει τα ίδια χρώματα σε όλα τα μέρη της γης.

Τα χρώματα του ελληνικού φθινοπώρου είναι μαγευτικά. Ο ουρανός, η θάλασσα, το φως, όλα μεταμορφώνονται, όλα υπακούουν σ' αυτό τον αέναο νόμο της φύσης που «προστάζει» την αλλαγή των εποχών.  Μα εκείνο που μας μαγεύει ίσως πιο πολύ απ' όλα είναι η φορεσιά που αλλάζουν τα δέντρα, τα καινούρια τους χρώματα, τα φθινοπωρινά τους. Τα κίτρινο, τα πορτοκαλιά, τα καφέ. τα χρυσαφιά φύλλα. Που μας λένε καληνύχτα με χίλια χρώματα, προτού «ξεκολλήσουν» από τα κλαδιά με το πρώτο φύσημα του αγέρα.

Γιατί τα δέντρα χάνουν τα φύλλα τους;

Στα μέσα γεωγραφικά πλάτη η ετήσια πτώση των φύλλων συμπίπτει με την ψυχρή εποχή του χρόνου (φθινόπωρο, χειμώνας), ενώ στις υποτροπικές περιοχές, κυρίως στη νοτιοανατολική Ασία (δάση μουσώνων), η πτώση των φύλλων συμπίπτει με την περίοδο ξηρασίας. Και στις δύο περιπτώσεις, η διαδικασία της φυλλόπτωσης είναι μια εξελικτική προσαρμογή που βοηθάει τα φυτά να  ξεπεράσουν τις δύσκολες συνθήκες του περιβάλλοντος πέφτοντας σ' ένα είδος νάρκης.  Στο κλίμα  μας  η «χειμερία νάρκη» των δέντρων διαρκεί πολύ λίγο. Μόλις λίγες  εβδομάδες μεταξύ Νοεμβρίου και Δεκεμβρίου. Από τον Ιανουάριο, οι ρίζες τους αρχίζουν να μεγαλώνουν, ώστε να μπορέσουν να αντλήσουν από το έδαφος τις απαραίτητες   θρεπτικές ουσίες και έτσι να  προετοιμαστούν για την παντοδύναμη βλάστηση της άνοιξης. Τα φύλλα ανανεώνονται την επόμενη βλαστική περίοδο από τα φυλλοβόλλα μάτια, που ανοίγουν στα μέσα γεωγραφικά πλάτη την άνοιξη και στις υποτροπικές χώρες λίγο πριν από την περίοδο των βροχών.

Δέντρα φυλλοβόλα και δέντρα αείφυλλα

Τα φυλλοβόλα δέντρα είναι αυτά που, κυρίως, μας χαρίζουν τα υπέροχα φθινοπωρινά χρώματα. Είναι τα  δέντρα που χάνουν τα φύλλα τους συντονισμένα σε μία συγκεκριμένη περίοδο, σε αντίθεση με τα αείφυλλα ή αειθαλή που πάντα στέκουν     φουντωμένα ακόμα και στις πιο δύσκολες καιρικές συνθήκες.

Άραγε, τα φύλλα στο αείφυλλα δέντρα ζουν όσα χρόνια ζει και το δέντρο; Φυσικό και όχι! Όμως. αυτά ανανεώνονται - βαθμιαία, γι' αυτό τα αείφυλλα δέντρα δε μένουν ποτέ γυμνά. Φυλλοβόλο δέντρα υπάρχουν σε πολλά διαφορετικά μέρη και κλίματα, μόνο που δεν έχουν παντού την ίδια συμπεριφορά. Κάποιο από τα φυλλοβόλα δέντρα που υπάρχουν στην Ελλάδα μπορεί να τα βρούμε σε κάποιο άλλο μέρος της γης, που θα έχει διαφορετικό κλίμα, με συμπεριφορά αειθαλούς και όχι φυλλοβόλου δέντρου.

Φύλλα που αντέχουν στις κακουχίες

Δεν είναι τυχαίο που τα φύλλα στα φυλλοβόλο δέντρα είναι διαφορετικά απ' ότι στα αείφυλλα. Π.χ., τα αείφυλλα κωνοφόρα δέντρα έχουν σκληρές βελόνες, που είναι ιδιαίτερα ανθεκτικές, αλλά ανθεκτικά είναι και τα φύλλα ενός πλατύφυλλου αείφυλλου δέντρου, όπως είναι ο ευκάλυπτος, γιατί είναι σκληρά και δερματώδη. Τα φύλλα στα φυλλοβόλα δέντρο, καθώς ανανεώνονται κάθε χρόνο, δε χρειάζεται να αναπτύξουν ιδιαίτερους μηχανισμούς προστασίας.

Στην Ελλάδα υπάρχουν πολλά αείφυλλα δέντρα γιατί η ανάπτυξη τους ευνοείται ιδιαίτερα από το μεσογειακό κλίμα, όπως ελιές, εσπεριδοειδή (πορτοκαλιές, λεμονιές, μανταρινιές, νερατζιές κ.λπ.), πεύκα, κυπαρίσσια, κέδροι κ.ά. Υπάρχουν όμως και αρκετά φυλλοβόλα, όπως κερασιές μηλιές, αχλαδιές, βελανιδιές, οξιές, καστανιές, λεύκες, σημύδες κ.ά.

Γιατί τα φύλλα χάνουν το πράσινο χρώμα τους...

Τα φύλλα των δέντρων είναι μινιατούρες σταθμών παραγωγής ενέργειας. Παίρνουν ενεργεία από το ηλιακό φως και τη χρησιμοποιούν για να μετατρέψουν το διοξείδιο του άνθρακα και το νερό σε υδατάνθρακες. Η χλωροφύλλη, μια χρωστική ουσία που περιέχεται στα φύλλα, είναι αυτή που απορροφά τη φωτεινή ενέργεια. Αυτή ευθύνεται και για το πράσινο χρώμα των φύλλων. Για να αυξήσουν τα φύλλα αυτή τους την ικανότητα, τα δέντρα έχουν συχνά και «βοηθητικές  χρωστικές» Αυτές απορροφούν φως διαφορετικού μήκους κύματος. Οι κυριότερες συμπληρωματικές χρωστικές είναι: οι καροτίνης, που έχουν χρώμα πορτοκαλί, κίτρινο ή κόκκινο, οι ξανθοφύλλες, που είναι κίτρινες, και οι ανθοκυανίνες, με χρώμα ιώδες, ζωηρό κόκκινο και μπλε. Προτού ένα φυλλοβόλο δέντρο ρίξει τα φύλλα του, η ισορροπία των χρωστικών αυτών ανατρέπεται και το αποτέλεσμα συχνά είναι ένα λαμπρό σύνολο χρωμάτων. Κάθε χρόνο ένα φυλλοβόλο δέντρο επενδύει μεγάλα ποσά ενέργειας για την παραγωγή νέων φύλλων.

...και τελικά πέφτουν;

Η διαδικασία με την οποία τα δέντρα (αλλά και όλο τα φυτά γενικά) ρίχνουν τα φύλλα τους ονομάζεται φυλλόπτωση ή φυλλόρροια. Προτού χάσει ένα φύλλο, το δέντρο απορροφά μέσα από το μίσχο του φύλλου ό,τι χημική ουσία μπορεί να ανακυκλώσει. Στη βάση του μίσχου, αναπτύσσεται ένα στρώμα κυττάρων, η ζώνη αποκοπής, που μαλακώνει ωσότου το φύλλο πέσει. Αυτό ισχύει τόσο για τα φυλλοβόλα δέντρα όσο και για τα αείφυλλα. Η φυλλόπτωση είναι σημαντικό τμήμα στον κύκλο ζωής ενός δέντρου. Ελέγχεται από φυτικές ορμόνες, όπως το αιθυλένιο και η αυξίνη. Οι μικρές ποσότητες αυξίνης στο δέντρο αναστέλλουν τη φυλλόπτωση, ενώ αντίθετα οι μεγάλες ποσότητες την προωθούν.

Η φύση μας   δίδαξε την ανακύκλωση

Όπως έχουμε ήδη πει, τα φυλλοβόλα δέντρα ακολουθούν ένα σταθερό εποχικό ρυθμό στην απώλεια των φύλλων τους, ενώ τα φύλλα των αείφυλλων δέντρων γερνούν, νεκρώνονται, πέφτουν και αντικαθίστανται σ' όλες τις εποχές του χρόνου. Και στις δύο περιπτώσεις, το χώμα του δάσους καλύπτεται μ' ένα παχύ χαλί από νεκρά φύλλα. Με την πρώτη ματιά, ίσως αυτό να φαίνεται λίγο παράξενο. Τα ανόργανα άλατα των φυτικών υλών, που χρειάστηκαν μήνες για να δημιουργηθούν, φαίνονται να «σπαταλιούνται». Όμως, στη φύση δεν υπάρχει σπατάλη. Αυτό τα πεσμένα φύλλα περιέχουν συντηρητικό ρετσίνι, κι έτσι τα βακτήρια, οι μύκητες και τα μικρά ζώα μπορούν να τα διασπάσουν γρήγορα, επιταχύνοντας την αποσύνθεση τους. Τα ανόργανα άλατα επιστρέφουν στο χώμα κι από κει μπορούν και πάλι να απορροφηθούν από τα φυτά και να χρησιμοποιηθούν για την κατασκευή νέου φυτικού υλικού.

Από την εφημερίδα Ερευνητές.